Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi. Globallashgan davrda JSST ning ma’lumotlariga ko‘ra XXI asrning mua’mmolaridan biri bu polipragmaziyadir.Polipragmaziya oqibatida jigar kasalliklari eng yetakchi o‘rin egallaydi. Buning asosiy sabablari nazoratsiz, sababsiz ko‘p miqdorda dori vositalarini qabul qilish bilan bog‘liq bo‘ladi. Yallig‘lanishga qarshi dori vositalari xozirgi kunda eng ko‘p ishlatiladigan dori vositalari guruxlariga kiradi. Bu dori vositalari keng foydalanilishining asosiy sabablari og‘riq qoldiruvchi xususiyatining borligidir. Xozirgi kunda polipragmaziya yatrogeniya natijasi bo‘lib sog’liqni saqlashning jiddiy mua’mmolariga aylangan. Dori vositalarining farmakoterapevtik xususiyatlarini pasaytirishi bemorlarning davolash xarajatlarini oshishiga sabab bo‘ladi. Buning oqibatida polipragmaziya mua’mmosi nafaqat tibbiy balki ijtimoiy mua’mmolar ekanligini va unga yechim topishni dolzarb vazifa ekanligini ko‘rsatadi.
Hozirgi kunda O‘zbekiston sog‘liqni saqlash sohasida tibbiyot amaliyotida polipragmaziya holatlarini kamaytirish bo‘yicha faol ishlar olib borilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligining 191-sonli 18.06 sonli buyrug‘i 2010 yildagi “Dori-darmonlarni buyurish va tibbiy-profilaktika muassasalarida bemorni dori darmonlarni qabul qilish, saqlash va ulardan foydalanish tartibi to‘g‘risidagi Nizomni, shuningdek dorixonalar tomonidan aholiga dori-darmonlar retsepti asosida tasdiqlash to‘g‘risida” ishlab chiqilgan.(29.06.2010 N 2118 da Sog‘liqni saqlash vazirligi tomonidan ro‘yxatga olingan). O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 30 dekabr 2019 yildagi qarori. PQ-4554"O‘zbekiston Respublikasi farmasevtika sanoatida islohotlarni chuqurlashtirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida".
Bu dori bilan o‘zaro ta’sir qilish muammosiga bo‘lgan qiziqishning ortishi va farmakologik ta’sirlarni rivojlantirish mexanizmlarini va yallig‘lanishga qarshi preparatlarni birgalikda qo‘llash bilan salbiy dori reaksiyalari xavfini o‘rganishning muhimligi sababidir.
Keltirilgan ma’lumotlar shuni ko‘rsatadiki, hozirgi vaqtda polipragmaziyada yallig‘lanishga qarshi dorilar bilan kurashish har qanday yoshdagi bemorlarga tibbiy yordam ko‘rsatishda muhim vazifalardan biri hisoblanadi.
Bu esa ushbu bemorlarni davolashda dori vositalarini eng samarali va xavfsiz ishlatishga qaratilgan chora tadbirlarni ishlab chiqish zarurligini taqozo etadi, tibbiy yordam sifatini yaxshilaydi va dori reaksiyalari sonini kamaytiradi.
Jigarning morfofunktsional holatini o‘rganish morfologiya va klinik bioqimyo mo’taxassislarining metabolizmning muhim roli, plazma oqsillari va lipoproteinlarning sintezi, bilirubinning konyugatsiyasi va safro hosil bo‘lishi, detoqsifikatsiya va boshqa muhim funktsiyalar (O.G. Arkhipova, 2010; I.M. Rosly, Yu.A. Shulyak, 2014).
Jigar ovqat hazm qilish tizimining patologiyasi inson kasallanishi va o‘lim holatlarining strukturasida yetakchi o‘rinlardan birini egallaydi. Ovqat hazm qilish tizimining kasalliklari rivojlanishning buzilishi, dietaning buzilishi va ovqat hazm qilish jarayonining tarkibiy va funktsional holatiga asoslangan.
Ovqat hazm qilish tizimi ba’zan oshqozon-ichak trakti deb ataladi, lekin na nomi na vazifalari to‘liq ushbu sistemaning tizimi komponentlarini ta’riflaydi. Jigar ovqat hazm qilish tizimi organlari, qon ivishi omillari va hazm bilan bog‘liq bo‘lmagan gormonlar ishlab chiqarishda, qondagi zaharli moddalarni organizmdan chiqarib tashlashda, kimyoviy dorilar natijasidagi o‘zgarishlarni muvozanatini saqlashda, shuningdek, tananing immun javob reaksiyalarida ishtirok etadi (P. A. Yelyasin, S. V.Zalavina 2018).
Jigar shikastlanishi nafaqat viruslar yoqi gepatotropik toqsinlar, balki ko‘plab preparatlar (Homeriki S.G., 2008) bilan ham bog‘liq bo‘lishi mumkin. Odatda, bu dori vositalariga nisbatan yuqori sezuvchanlikka ega bo‘lgan va insonning individual genetik xususiyatlariga bog‘liq bo‘lgan shaxslarda sodir bo‘ladi. O‘tkir shikastlanish organ parenximasida gepatotsitlarga sitotoksik yoqi sitolitik ta'sir tufayli, safro chiqarish tizimining elementlarida (kolestatik lezyonlar) yoqi kombinatsiyalangan bo‘lishi mumkin. Turli ma'lumotlarga ko‘ra, klinik jihatdan aniqlangan sariqlik holatlarining 5% dan ortig‘i dori vositalariga qabul qilish bilan bog‘liq. Shu bilan birga, 10% hollarda noma'lum etiologiyaning surunkali gepatit bilan og‘rigan bemorlarni tekshirishda laboratoriya parametrlarining o‘zgarishi dori vositalariga qabul qilish bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin (Davies M. H., 2010).
Taxminan 90% hollarda virusli gepatit o‘tkir boshlanishi (Gomeriki S.G., 2008).
Qonda alaninaminotransferaza (ALT) ning faolligi ikki barobardan ziyodroq, bu gepatotsitlar sitolizining belgisi. Bu ferment apikal gepatotsitler membrana va o‘t yo’llari epitelial hujayralari ham mavjud, chunki ishqoriy fosfataza (IF) o‘sish, xolestaz fermentativ marker hisoblanadi. Ushbu fermentlarning nisbati bilan patologik jarayonning tabiati (Lazebnik L.B., 2009) baholanishi mumkin. O‘tkir preparatvor gepatit ko‘p jihatdan o‘tkir virusli gepatitga o‘xshaydi. Klinik ko‘rinishlar asosan morfologik substrat bilan belgilanadi va nekrotizatsiyalangan jigar to‘qimalarining topografiyasi va hajmiga bog‘liq (Laskin D.L., 2010).Jigar yetishmovchiligi rivojlanishi (Ishak K. G., 2011) bilan og‘rigan, o’tkir gepatitga dorilarni olib tashlashda tez teskari rivojlanish bilan o‘pkadan farq qiladi.
Jigarning funktsiyasi va tuzilishini uning regeneratsiya bilan tiklash vazifasi katta ahamiyatga ega bo‘lib, bu organizmning hayotiy faoliyati davomida bajaradigan funktsiyalarning o‘ziga xos xilma-xilligi bilan izohlanadi. (Tarmakova S.S., 2011).
Ushbu muhim organning patologiyasi va uning terapiyasi masalalarini o‘rganishda laboratoriya va qishloq xo‘jalik hayvonlarida keng qamrovli tadqiqotlar o‘tkazish oqlanadi, chunki bu laboratoriya sharoitida eksperimentdan ko‘ra ko‘proq inson va hayvon kasalliklarida preparat vositalarining ta'sirini baholashda (Karataev A.R., 2014).
Jigar kasalliklarida jigar va ichak mikroflorasi organizmdagi oqsidlovchi reaktsiyalar orqali toksik birikmalardan tananing to‘siq vazifasini bajaradigan ikkita asosiy detoqsifikatsiya tizimi yoqi ichakdagi gidrolitik va restorativ jarayonlar (Shenderlar,2018). Jigar va ichak mikroflorasi organizmdagi gomeostaz tizimini birgalikda tartibga soladi, bu ularning yaqin o‘zaro ta'sirini ko‘rsatadi.
Natijada, jigar shikastlanishi ichakda yashovchi mikroorganizmlarning tarkibiga ta'sir qiladi va uning normalizatsiyasi orqali jigarning funktsional holatini yaxshilash mumkin. (Bondar, Podymova, Zolotarevskiy, 2015; Plyush, 2014; Sarkisov, 2010; Chernux, 2019).
Ular samarali va zaharli bo‘lmagan yallig‘lanishga qarshi preparat rag‘batlantirish agentlari topish istiqbolli yo'nalishlaridan biri asosi bo‘lib xizmat qiladi, shuningdek, zararlangan jigarda tiklash jarayonlarini rag‘batlantirish ba'zi tamoyillarini shakllantirish imkonini beradi, chunki, bu tadqiqotlar natijalari, nazariy va amaliy qiziqish bor.
Hozirgi vaqtda jigarda patologik jarayonlarni o‘rganishga tavsiflovchi yondashuv yetarli emas. Organlar va to‘qimalarda o‘zgarishlarni aniq va ob'ektiv baholash uchun morfologik, xususan, morfometrik, tadqiqot usullari va olingan ma'lumotlarning statistik tahlilini keng qo‘llash kerak, bu nafaqat o‘rganilayotgan hodisalarning xarakterini va tavsifini baholashning aniqligini oshiribgina qolmay, balki morfologik tashxisni ham ob'ektivlashtiradi [Volkov V.P., 2016].
Eksperimentda va odamlarda turli patologik sharoitlarda adabiyotda [Pigolkin Yu.I.,Bogomolov D.V., 2012, Komori K., Nagino M., Nimura Y., 2016] morfometrik ko‘rsatkichlar tasvirlangan: o‘rtacha diametri va gepatotsitlarning o‘rtacha maydoni, gepatotsitlarning kesilishi o‘rtacha maydoni, parenximaning nisbiy maydoni, parenximatoz zichligi, parenximaning kesish maydonining ulushi, gepatotsitlarning umumiy hajmi, Markaziy tomirlarning yadrolari, sinusoid kapillyarlar, Portal traktlari. Mavjud ko‘rsatkichlar ham solishtirish mumkin emas, yoqi ba'zan qarama-qarshi [Zaxarash A.D., 2015, Tsai G.E., KoposovaS.A., 2018].
Ilmiy manbalarni tahlil qilish shuni ko‘rsatadiki, normada va patologiyada intraorgan qon aylanish va o‘t yo’llari haqida deyarli hech qanday morfometrik ma'lumotlar mavjud emas. Tahlil usuli va texnikasi sezilarli darajada farq qiladi – qo‘lda morfometriyadan (G.G. Avtandilovning tursimon oqulyar o‘lchagichlari) avtomatik ravishda (mahalliy va xorijiy dasturlardan foydalangan holda kompyo’ter tahlili) turli darajadagi o‘sish, tasodifiy ko‘rish sohalarida, 3-5 yoqi har bir gistologik kesmada kamida 10-15 ko‘rish maydonlarida.
Jigarning morfofunktsional holatini tahlil qilishning gistologik usullari turli etiologiyalarning jigar kasalliklarini tashxislash va differentsial tashxislashda keng qo‘llaniladi. Biroq, ularning natijalari har doim ham bo’tun organ strukturasining buzilishini aks ettirmaydi [Bulatova I.A., 2012]. Bularning barchasi birgalikda tadqiqotchilarning jigar patologiyasini baholashning yangi usullarini izlashga bo‘lgan qiziqishini oshiradi, bu jigar patomorfologik tuzilmalaridagi o‘zgarishlar mezonlarini mikpreparat baholash bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin.bir nechta yallig‘lanishga qarshi vositalar, ya'ni polipragmaziya holatida.
Hozirgi kunda O‘zbekiston sog‘liqni saqlash sohasida tibbiyot amaliyotida polipragmaziya holatlarini kamaytirish bo‘yicha faol ishlar olib borilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligining 191-sonli 18.06 sonli buyrug‘i 2010 yildagi “Dori-darmonlarni buyurish va tibbiy-profilaktika muassasalarida bemorni dori darmonlarni qabul qilish, saqlash va ulardan foydalanish tartibi to‘g‘risidagi Nizomni, shuningdek dorixonalar tomonidan aholiga dori-darmonlar retsepti asosida ta’tilni tasdiqlash to‘g‘risida” ishlab chiqilgan. (29.06.2010 N 2118 da Sog‘liqni saqlash vazirligi tomonidan ro‘yxatga olingan). O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 30 dekabr 2019 yildagi qarori. PQ-4554"O‘zbekiston Respublikasi farmasevtika sanoatida islohotlarni chuqurlashtirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida".
Bu dori bilan o‘zaro ta’sir qilish muammosiga bo‘lgan qiziqishning ortishi va farmakologik ta’sirlarni rivojlantirish mexanizmlarini va yallig‘lanishga qarshi dori vositalari birgalikda qo‘llash bilan salbiy dori reaksiyalari xavfini o‘rganishning muhimligi sababidir.
Keltirilgan ma’lumotlar shuni ko‘rsatadiki, hozirgi vaqtda polipragmaziyada yallig‘lanishga qarshi dorilar bilan kurashish har qanday yoshdagi bemorlarga tibbiy yordam ko‘rsatishda muhim vazifalardan biri hisoblanadi.
Bu esa ushbu bemorlarni davolashda dori vositalarini eng samarali va xavfsiz ishlatishga qaratilgan strategiyani ishlab chiqish zarurligini taqozo etadi, tibbiy yordam sifatini yaxshilaydi va dori reaksiyalari sonini kamaytiradi.
Tadqiqotning respublika fan va texnologiyalari rivojlanishining ustuvor yo‘nalishlariga mosligi. Rejalashtirilgan dissertatsiya ishi mavzusi O‘zbekiston Respublikasining yetakchi tibbiyot oliy o‘quv yurtlarining asosiy ilmiy yunalishlari muvofiq bajarilgan. Ushbu mavzuni rejalashtirish jarayonida Samarqand davlat tibbiyot universitetining istiqbolli ilmiy rejasi va ilmiy ishlanmalarining mavjud qoidalari hisobga olinadi.
Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Dori vositalari bir vaqtning o‘zida asossiz ravishda ishlatilishini oldini olish uchun kombinatsiyalarda dori vositalari qo‘llashni yaxshilash uchun dori vositalarini oqilona ishlatish uchun polipragmaziya holatida jigar parametrlarida morfometrik o‘zgarishlarni olish maqsadida joriy etilmoqda. Mavjud adabiyotlarda ma'lumotlarni o‘rganish polipragmaziyaning jigar morfometrik o‘zgarishlariga ta'siri, ya'ni jigar to‘qimalarining parametrlarining strukturaviy va morfologik holati haqida ma'lumot yo’qligini aniqladi.
Tadqiqotning dissertatsiya bajarilgan oliy ta’lim muassasaning ilmiy-tadqiqot ishlari rejalari bilan bog‘liqligi. Dissertatsiya ishlari Samarqand davlat tibbiyot universitetining anatomiya, klinik anatomiya va farmakologiya, klinik farmakologiya kafedrasi ilmiy-tadqiqot ishlari rejasiga muvofiq amalga oshiriladi.
Tadqiqotning maqsadi. Polipragmaziyada yallig‘lanishga qarshi dori vositalari ta’sirida 5 oygacha bo’lgan oq kalamush jigar parenximasidagi morfologik o‘zgarishlarning xususiyatlarini o‘rganish.
Tadqiqotning vazifalari:
1. 5 oygacha bo‘lgan oq kalamushlar jigarining morfologik ko‘rsatgichlarini normal holatda o‘rganish.
2.Bir vaqtning o‘zida ikki, uch, to‘rt, beshta yallig‘lanishga qarshi dori vositasi qo‘llagan holda oq kalamushlar jigarining morfometrik mikroskopik o‘zgarishlarni aniqlash.
3. 5 oygacha bo‘lgan oq kalamushlar jigarining morfometrik ko‘rsatgichlarini normal holatda va polipragmaziyada yallig‘lanishga qarshi dori vositalar ta’siri holatida solishtirish.
Tadqiqotning ob’ekti. Tajribaviy tadqiqotlar o‘tkazish maqsadida 250 ta erkak jinsiga mansub, 200-250g og‘irlikdagi oq zotsiz kalamushlar olindi va 5-guruhga bo‘lindi.
Tadqiqotning predmeti sifatida tajriba hayvonlarining (oq zotsiz kalamushlar) jigar to‘qimasining umumiy makro preparati va eksperimental kalamushlarning jigar to‘qimasining turli qismlaridan olingan gistologik materiallardan foydalanildi.
Tadqiqotning usullari. Yuqoridagi vazifalarni hal etish va maqsadga erishish uchun eksperimental, makroskopik, gistologik, umumiy morfologik, morfometrik va statistik tadqiqot usullaridan foydalanildi.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi.
- Birinchi marotaba polipragmaziyada yallig‘lanishga qarshi preparatlar ta’siri natijasida oq kalamushlarning jigar to‘qimasidagi gepatositlarning morfometrik o‘zgarishlari aniqlanadi;
- Birinchi marta polipragmaziya fonida gistologik tekshiruvdan foydalanib, jigarning strukturaviy va funktsional holatining tabiati haqida ma'lumot olinadi.
- Polipragmaziya sharoitida hayvonlarda jigarning strukturaviy tuzilishi o‘rganiladi, kapillyarlar holati va ichki o‘t yo’llari, shuningdek, biologik membranalar ham o‘rganiladi, buning natijasida jigarning strukturaviy tuzilishi va funktsiyasini jadal tiklovchi jarayonlar tiklanishi ta'minlanadi va natijada hujayraviy hamda hujayra osti qo‘pol ravishda jigar to‘qimasini destruksiyasi (yemirlishi) rivojlanadi va ushbu holatni jigar to‘qimasi destruksiyasining morfofunktsional asoslari sifatida namoyon bo‘lishi haqida ta’kidlash mumkin.
Tadqiqotning amaliy ahamiyati. Polipragmaziya fonida jigar parenximasining makro va mikroskopik o‘zgarishlarini o‘rganish natijalari farmakodinamika, tibbiy va yallig‘lanishga qarshi-dori vositalarining hamkorligi o‘xshash dori vositalari sonini tanlashning to‘g‘riligiga xizmat qiladi.
ikki va undan ortiq steroid preparatlar ta’sir qilganda jigar parenximasining tarkibiy o‘zgarishlarini tadqiqotdan o‘tkazish ushbu preparatlarning eng tanqidiy kombinatsiyalarini o‘rnatish imkonini beradi.
Olingan ma’lumotlar kasallik belgilari bo‘lgan bemorlarni davolash va tayanch-harakatlanish apparati muammolari bilan bog‘liq bo‘lgan bemorlarni davolashga muayyan hissa qo‘shadi. Ularning natijalari ilmiy tibbiyotda, morfoologiya, farmakologiya, anatomiya, gistologya va patologik anatomiya ma’ruza mashg‘ulotlarida foydalanilishi mumkin.
Tadqiqot natijalari Samarkand davlat tibbiyot universitetining anatomiya,fiziologiya,gistologiya va klinik farmakologiya, patologik anatomiya, patologik fiziologiya, kafedrasining o‘quv jarayoniga va Samarqand shahri va Samarqand tumani poliklinikalariga joriy etildi.
Tadqiqot natijalarining ishonchliligi tadqiqotda qo‘llanilgan zamonaviy o‘zaro bir-birini to‘ldiruvchi eksperimental, morfometrik, laborator va statistik usullar bilan tasdiqlanadi, bu jigar parenximasining morfologik va funktsional parametrlari o’zgarishlarining eng xarakterli qonuniyatlarini aniqlashga imkon berdi shuningdek,oq kalamushlarning jigar parenximasidagi patologik o’zgarishlarning shakllanishi va rivojlanishini aniqlashga yordam beradi.
Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati.
Jigar parenximasining makro va mikroskopik tuzilishini o‘rganish natijalari va uning tarkibiy o‘zgarishlari polipragmaziya holatida organizmda yuzaga keladigan murakkab patologik jarayonlarning mexanizmini ochib beradi.
Oq kalamushlarning jigaridagi strukturaviy o‘zgarishlarni normal va polipragmaziya holatida o‘rganish ushbu preparatlarning eng muhim va keskin kombinatsiyalarini aniqlashga imkon beradi.
Olingan ma’lumotlar gepatotsitlarning nazariy jihatlariga aniq hissa qo‘shadi, tadqiqot natijalari amaliy tibbiyotda, anatomiya, gistologiya, patologik anatomiya va farmakologiya bo‘yicha ma’ruzalar o’qitishda foydalanish mumkin.
Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi.
Olingan ilmiy natijalarga asoslanib, normal sharoitda va polipragmaziya ta’sirida kalamushlar jigarining morfologik va morfometrik xususiyatlari:
Tasdiqlangan uslubiy tavsiyalar: “Yallig‘lanishga qarshi dori vositalari polipragmaziyasida jigarlar morfometrik parametrlarini aniqlash metodologiyasi”(O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligining 14.03.2022 yildagi 8n-r/266-sonli xulosasi) va “Yallig‘lanishga qarshi dori vositalari polipragmaziyasida jigarlar morfometrik parametrlarini aniqlash metodologiyasi” (O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligining 2022 yildagi 8 n Z 181-sonli xulosasi), elektron hisoblash mashinalari uchun yaratilagan dasturi №DGU 15188 "Jigarda polipragmaziya natijasida yuzaga keladigan morfologik o‘zgarishlar qiyosiy tavsifini o‘rganish uchun dastur".
Ushbu tavsiyalar polipragmaziya ta’sirida jigardagi morfologik o‘zgarishlarni aniqlash, ularni o‘z vaqtida davolash va asoratlarning oldini olish tartibini tizimli ravishda tashkil etishga imkon beradi.
Polipragmaziya ta’sirida jigar tuzilishidagi morfofunksional xususiyatlar va morfometrik o‘zgarishlarni o‘rganish bo‘yicha olingan ilmiy natijalar Respublika ixtisoslashtirilgan onkologiya va radiologiya ilmiy-amaliy tibbiyot markazining Samarqand filiali, Akademik Y.X.Turaqulov nomidagi Respublika ixtisoslashtirilgan endoqrinologiya ilmiy-amaliy tibbiyot markazi Samarqand filiali va Samarqand shahar tibbiyot birlashmasi amaliyotiga joriy etildi (O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligining 14.03.2022 yildagi 8n-r/266-sonli va 2022 yildagi 8 n-Z 181-sonli xulosasi). Olingan tadqiqot ma’lumotlarini amalga oshirish morfologik parametrlar bo‘yicha organopatologiyani erta tashxislash, davolash va bashorat qilish, hayot sifatini yaxshilash va asoratlar sonini kamaytirish usullarini ishlab chiqish imkonini beradi.
Bundan tashqari anatomiya, gepatologiyaning, morfologiya va farmakologiyaning nazariyasiga ma’lum hissa qo‘shadi. Natijalar amaliy tibbiyotda, anatomiya, gistologiya, patologik anatomiya va patologik fiziologiya bo‘yicha ma’ruzalar vaqtida ham qo‘llaniladi.
Tadqiqot natijalarining aprobatsiyasi. Mazkur tadqiqot, natijalari Sam DTU anatomiya, gistologiya, patologik fizilogiya,patologik anatomiya kafedrasi yigilishida Sam DTU morfologiya ilmiy muammolar kamissiyasining yig’ilishda Zamonaviy morfologiya tibbiyot xalqaro ilmiy-amaliy onlayn anjumanida (2021yil) shuningdek 3 ta xalqaro ilmiy-amaliy anjumanda, muhoqamadan o‘tkazilgan.
Tadqiqot natijalarining e’lon qilinganligi.
Dissertatsiya mavzusi bo‘yicha 13 ta ilmiy ishlar chop etilgan. Shundan O‘zbekiston Respublikasi Oliy attestatsiya komissiyasi tomonidan e’tirof etilgan dissertatsiya (PhD) natijalarini chop etadigan asosiy ilmiy natijalarini chop etish tavsiya etilgan ilimiy nashrlarda 7 ta maqola, jumladan 4 tasi respublika va 3 tasi xorijiy jurnallarda nashr etilgan.
Oliy ta’lim tizimi doimiy o‘zgarishlar holatida: ta’lim tashkilotlari joylashgan huquqiy soha o‘zgarib bormoqda, ta’lim standartlari, ta’lim texnologiyalari o‘zgarmoqda, ta’lim xizmatlari iste’molchilarining o‘zlari va ularning zamonaviy oliy ta’lim haqidagi g‘oyalari o‘zgarmoqda. Ta’lim tashkilotlari iste’molchilarni jalb qilishning turli usullaridan foydalanadilar, ular orasida marketing vositalari birinchi o‘rinda turadi. Ta’lim dasturlarini shakllantirish jarayonida universitetlar marketing tadqiqotlari orqali olinishi mumkin bo‘lgan iste’molchilar xatti-harakatlarining omillari, motivlari va o‘ziga xos xususiyatlari to‘g‘risida ma’lumotga muhtoj. Ta’lim xizmatlari bozorini marketing tadqiqotlari natijalari oliy o‘quv yurtini strategik boshqarish, shuningdek turli marketing dasturlarini ishlab chiqishda tezkor boshqarish uchun asos bo‘ladi: ta’lim muassasasini ta’lim xizmatlari bozorida targ‘ib qilish dasturlari, talabalar va talabalarni jalb qilish va saqlash dasturlari, narx va assortiment siyosatini shakllantirish. Maqola mintaqaviy farqlarni hisobga olgan holda universitetning ta’lim xizmatlari iste’molchilarining xatti-harakatlari bo‘yicha marketing tadqiqotlarining uslubiy yondashuvlari va natijalariga bag‘ishlangan. Maqolada muallif tomonidan ta’lim muassasasini tanlash omillari va o‘qitish yo‘nalishini tahlil qilish natijalari keltirilgan, ta’lim muassasalari tomonidan narx siyosatini shakllantirish tamoyillari ko‘rib chiqilgan, O‘zbekiston oliy o‘quv yurtlarida o‘qish narxini mintaqaviy tahlil qilish natijalari keltirilgan. Tadqiqot bazasi sifatida muallif tomonidan turli Toshkent universitetlarida o‘tkazilgan dala tadqiqotlari natijalari, oliy o‘quv yurtlarining rasmiy veb-saytlari, “Reutor” reyting agentligi, “IMTIHON” loyihasi, moliya vazirligining rasmiy veb-sayti kabi ixtisoslashtirilgan manbalarni tahlil qilish asosida kabinet tadqiqotlari natijalari ishlatilgan.
Анализ потребностей считается краеугольным камнем английского языка для конкретных целей (ESP). Концепция анализа потребностей менялась на протяжении десятилетий. На начальных этапах ESP( 1960-е и начало 1970-х годов) анализ потребностей состоял в оценке коммуникативных потребностей учащихся и методов достижения конкретных целей обучения. В настоящее время задачи анализа потребностей гораздо сложнее: он направлен
на сбор информации об обучающихся и определение целевой ситуации и среды изучения ESP.
Ushbu maqola konvolyutsion neyron tarmoqlari va ma’lumotlar tahlili bo’yicha muhim ma’lumotlar taqdim etadi. Bu tarmoqlar ma’lumotlarni tahlil qilishda va tasniflashda foydalaniladigan texnologiyani tavsiflaydi. SNA 1(Social Network Analysis) va SNA-2 (Social Network Analysis) nomli ikkita neyron tarmoqi tuzilishi va ishlash prinsiplari haqida ma’lumot berilgan. Bu tarmoqlar ma’lumotlarni qo’llab-quvvatlaydi va ularga intellektual tahlil imkoniyati beradi. Maqola tarmoqlarning qatlamlarini ularning bog’lanishlarini va xususiyatlarini batafsil tavsiflaydi. Bu tarmoqlar ma’lumotlarni avtomatik ravishda tahlil qilish va sinovdan o’tkazishda ishlatiladi. SNS-1 (Synthetic Nervous System) va SNS-2 (Synthetic Nervous System) konfiguratsiyalari esa bu tarmoqlarning sonini va sinaptik koeffitsientlarni ifodalaydi. Bu maqola, ma’lumotlarni tahlil qilish uchun intellektual tizimlarning murakkab tuzilishi va ishlashini tushuntiradi. Ushbu tizimlar, ma’lumotlarni qisqa muddatda tahlil qilish va tasniflashda yordam beradi va ko’p sohasida foydalaniladi.
Данная монография содержит результаты внедрения в рамках экспериментального обучения методики, разработанной автором в процессе исследования вопроса лингводидактических особенностей последовательного двустороннего перевода. В монографии описываются предпосылки проведения исследования, варианты толкования термина «перевод», а также некоторые психолингвистические особенности и характеристика механизмов последовательной переводческой деятельности. Актуальность исследования обусловлена тем, что кардинальные изменения, происходящие в различных сферах нашего общества, привели к необходимости повышения качества профессиональной подготовки квалифицированных специалистов – а именно компетентных последовательных переводчиков. Цель монографии – показать эффективность разработанной методики при помощи описания результатов экспериментальной проверки студентов старших (3-4) курсов языковых вузов переводческих факультетов. Особое внимание уделено математическому анализу и подсчету результатов. Используются теоретические методы: изучение и анализ педагогической, психологической психолингвистической литературы, литературы по проблемам речевой, творческой и когнитивной деятельности, литературы по теории и практике перевода, анализ содержания обучения последовательному переводу на старших курсах языкового вуза; эмпирические – наблюдение за учебным процессом на переводческом факультете; тестирование студентов; анкетирование преподавателей и студентов; проведение обучающего эксперимента, систематизация и обобщение экспериментальных данных, их интерпретация. Результаты исследования заключаются в том, что в некоторой степени раскрыта специфика последовательного двустороннего перевода, описаны механизмы работы памяти в процессе перевода, представлены результаты использования разработанной автором методики обучения последовательному переводу в условиях, приближенных к реальным посредством использования ее в обучении студентов старших курсов (3-4) языковых вузов. Авторский взгляд на обучение последовательному переводу будет интересен специалистам как в области переводоведения, так и в области методики.
Анализу подвергнуты результаты хирургического лечения 126 больных с острым обтурационным калькулезным холециститом. В зависимости от характера выполненных операций все больные были разделены на 2 группы: контрольная - 50 больных, которым выполнена традиционная холецистэктомия и основная - 76 больным, которым выполнена ЛХЭ.
В основной группе при невозможности идентификации элементов шейки желчного пузыря автором разработана оригинальная методика выполнения ЛХЭ, которая была выполнена 37 больным, что позволило лапароскопическим путем выполнять даже технически трудно выполнимые операции, снизив процент конверсий до минимума.
Автором разработана методика санации желчного пузыря и ее ложа 0.4% ЭВР гипохлорита натрия и озонированными растворами, что позволило предупредить загрязнение брюшной полости инфицированным содержимым желчного пузыря, а санация его ложа и подпеченочного пространства озонированным раствором, распространение патологического процесса в брюшную полость.
Автором разработана тактика ведения и оперативного лечения больным с острым обтурационным холециститом, который позволил улучшить результаты лечения данной категории больных и уменьшить частоту послеоперационных осложнений и летальности.
На основании анализа клинических результатов разработаны показания и противопоказания к выполнению лапароскопических вмешательств на желчном пузыре при остром холецистите.
Разработанный способ ЛХЭ, санация полости желчного пузыря и ее ложа предложенными антисептиками, применение разработанной тактики лечения больных с острым обтурационным холециститом позволил сократить сроки лечения с 18.2+5.6 до 6.1 + 1.9 дней, снизить частоту послеоперационных осложнений с 26% до 1,3%.
В текстологии народов мира как никогда усиливается внимание к изучению национального литературного наследия на основе первоисточников. Изучение рукописных источников дает возможность восстановить тексты произведений поэта или писателя в соответствии с оригиналом (хотя бы близким к нему) вне зависимости от периода, в котором они жили. Без восстановления достоверного текста творчество поэта невозможно анализировать с точки зрения теоретических проблем литературоведения. В мировой текстологии ведутся исследования по таким научным проблемам, как сравнительный анализ рукописных источников, создание научной биографии творца, изучение истории текста художественного произведения. Среди них большой опыт, знания и материал собран в рамках изучения источников восточных рукописей, разбросанных по библиотекам мира, в том числе произведений великих деятелей турецкой литературы Алишера Навои и Бабура. Обширные исследования являются основой для создания теоретических основ текстологии. Узбекская текстология развивалась на основе имеющегося научного опыта и достигла определенных результатов в изучении классических литературных источников. Исследование литературного наследия авторов, оставивших яркий след в истории отечественной литературы, изучение рукописных и литографических источников на основе новейших научных достижений является одной из первостепенных задач источниковедения и текстологии. Ведь «…изучение и популяризация узбекской классической и современной литературы на международном уровне, анализ этой многогранной темы в неразрывной связи с важнейшими процессами, происходящими сегодня в мировом литературном пространстве, создание необходимых научно – практических выводов является имеет большое значение..." 1 . Соответственно становится ясным, что необходимо провести научно-монографическое исследование истоков лирического дивана представителя Хорезмской литературной среды Мутриба Хонахароба (1853-1923), изучить текстологическую историю творчества поэта, разработать принципы подготовка научно-критического текста. Изучение творчества Мутриба началось еще при жизни поэта. Табиби признает достижения поэта в поэзии и музыке в сборниках «Маджмуат уш-шуаройи пайрави ферузшахи» и «Маджмуат мухаммасот уш-шуаройи ферузшахи». "Жизнеописания поэтов и писателей Хивы" Гасанмурада Лаффаси, "Поэты и музыканты Хорезма" Бободжона Тарроха, "Тазкирайи Кайюмий" Полатджона Кайюмий также содержат ценные сведения о творчестве поэта. О. Шарафиддинов, М. Юнусов, Н.М. Маллаев, Ю. Юсупов, М.Пирназаров, А.Абдугафуров опубликовали статьи. Эти статьи освещают биографию поэта, идейный размах и художественность его произведений, тематические и жанровые особенности его литературного наследия. Но в большинстве из них произведения поэта интерпретировались под влиянием коммунистической идеологии. М. Пирназаров изучил рукописные и литографические источники лирического наследия Мутриба, тематический охват, жанровые особенности, художественное мастерство. Хотя это исследование дало ценную для своего времени информацию, такие задачи, как создание научной биографии поэта, исследование творчества автора в области теоретических проблем текстологии, создание научно-критического текста, еще ждут своего решения. В изучении литературного наследия поэта заслуживает внимания книга «Мутриб Хонахароби (Исх. сборник)». Однако кроме того, что текст этих стихотворений неполный, встречаются и ошибки в чтении слов. В данном пособии использованы рукописи под номерами 906/VII, 903/IV, 2679/II Отдела Мухаммада Хасана Мутриба, хранящиеся в основном фонде и фонде Х. Сулеймана Академии наук Республики Узбекистан, а также рукописи на турецком языке. в байозах, сложных и тазкира стихах, стихах в рукописных байозах, хранящихся в Хивинском музее Ичанкала Мухаммада Рахимхана Феруза II.